JNW
HET GROOTSTE JIDDISCHE WOORDENBOEK
Het Jiddisch nu
Het Jiddisch is nu (2024) een gesproken taal onder ongeveer anderhalf tot twee miljoenmensen, waarvan de meesten leven op taaleilanden in steden als New York, Antwerpen,Londen en Jeruzalem.Na dezwarekrimp in de twintigste eeuw groeit dit “Mamelosjn”(moedertaal) weer sinds het nieuwe millennium.Het is een meer dan duizend jaar oude taalwaarin een grote litteratuur is geschreven, vooral tussen 1870 en 1970. Bovendien is het eentaal waarin veel historische bronnen zijnvastgelegd. Helaas is de toestand van de Jiddischelexicografie lange tijd bedroevend slecht geweest. In 1968 werd in New York met veelenthousiasme een modern woordenboek van Uriel Weinreich onthaald dat in zijn Jiddisch-Engelse gedeelte ruim 18.000 trefwoorden telde. Ter vergelijking: de meeste Prisma-woordenboeken hebben meer dan 30.000 trefwoorden. Pas in het nieuwe millennium lijkt ergeleidelijk verbetering te komen met als aanzeteen goed Jiddisch-Frans woordenboek doorYitskhok Niborski van 37.000 trefwoorden (dat in ruim tien jaar in het Engels is vertaald).Waarom is goede lexicografie belangrijk? De taalbeheersing van de sprekers gaat hardachteruit door eenzijdige contacten met taalgenoten en de grote invloed van omgevingstalen,vooral Engels. Het eigen taalkundige erfgoed is verwaarloosd endeelsvergeten. Ook deJiddische taalkennis van buitenstaanders laat sterk te wensen over. Resultaat: te weinig engebrekkige vertalingen; te weinig gebruik van joodse bronnen voor historisch onderzoekvan/in bijvoorbeeld Oost-Europa.
Het JNW nu
Het Jiddisch-Nederlandse woordenboek (JNW) ontsluit een reusachtige erfenis: het erfgoedvan de taal die zorgde dat de joodse traditie drieduizend jaar ongebroken bleef, de taal zonderwelke het onmogelijk was geweest het Hebreeuwsals moedertaalzo snel nieuw leven in teblazen. Het JNW is een beschrijvend (descriptief) uitgebreid woordenboek. Beschrijvend wilzeggen: de woordvormen zijn in een (vrijwel altijd) schriftelijke bron gevonden. In principegaat ieder woord vergezeld van een of meer vindplaatsen. In totaal wordenzo’n200.000vindplaatsen gegeven (een kleine100.000 uit woordenboeken,ruimover de100.000 uitteksten, een paar duizend mondelinge). Beschrijvend wil ook zeggen: niet uitgesprokennormatief. Het woordenboek geeft de gevonden taal weer in al zijn gevarieerdheid vanspellingvarianten en taalvormen. Uitgebreid wil niet alleen zeggen dat hier meer semitismen,meer slavismen, meer daitsjmerismen (moderne germanismen) en meer internationalismen tevinden zijn dan in andere Jiddische woordenboeken. Het boek bevat niet alleen meerreligieuze begrippen maar ook meer eigennamen, geografische aanduidingen, historische enpolitieke termen en natuurwetenschappelijke begrippen dan enig ander Jiddisch woordenboek.Niet alleen het aantal trefwoorden is relatief groot (en groeit nog elke dag), ook de artikelenzelf zijn ruimer van opzet dan elders. In tegenstelling tot de woordenboekenintelegramstijl(Harkavy, Tsanin, Harduff, Reicher, Loetsch e.a.) worden hier voor elk woord zoveelmogelijk verschillende betekenissen gegeven, tal van Nederlandse meer en mindergebruikelijke vertaalwoorden, in zeer veel gevallen, verwijzingen naar verwante ofverklarende Jiddische begrippenen vaak ook voorbeelden van het gebruik en idioom invoorbeeldzinnen.Daardooris dit het op een na grootste woordenboek in de Jiddische taalgeschiedenis (alleen de ruim vier kilo wegende ‘English-Yiddishencyclopedic dictionary’uit 1924 isnetietsgroter). Uitgebreid wilzeggen dat er geen onbelangrijke woorden bestaan,en dat dit geen beknopte uitgave is van een grotereverzameling. Ten overvloede: dit boek isgeen vertaling van enig ander Jiddisch woordenboek. Wel zijnzo’nnegentig Jiddische entientallen andere woordenboeken gebruikt, naastachtencyclopedieën (waarvanzesJiddische), drie atlassen en tal van andere naslawerken. Als primaire bronnen,658titels in deverantwoording, diende naast die woordenboeken het werk vanmeer dan400 schrijvers(enhonderdvijfentwintigmondelinge bronnen), waarbij een zo groot mogelijkevariatie isnagestreefd in geografische en politieke herkomst, litteraire en niet-litteraire, religieuze enpolitieke geschriften. Het doel van dit woordenboek in VlaanderenenNederlandis: vertalersen lezers van litteratuur, documenten en andere historische bronnen, maarvooralookmoedertaalsprekers testeunen en te tonen dat de Jiddische taal oneindig veel rijker is dan mengewoonlijk denkt. Het wil helpen de taalverarming in de gemeenschap vande sprekers ervante bestrijden en het matige niveau van de beoefening van de Jiddische taal in de lage landenop te krikken. Internationaal is het doel: de Jiddische lexicografie een stap vooruit te helpenmet een nieuwe ruime materiaalverzameling.
Het JNW in de tijd
Aan de samenstelling van het JNW is vanaf 1987 tot 2024gewerkt door één persoon. Deeerste twee jaar in handschrift, vervolgens met de Hebreeuwse tekstverwerker Einsteinwriter.Daarbij werd een eigen stel Jiddische letters ontworpen voor scherm en afdruk. Met de komstvan uniforme letterreeksen(Unicode) voor Latijnse en andere letters/tekens (vanArmeenstotJapans) ontstond de noodzaak over te gaan naar een ander programma.enkelejarengeledenwerd echter besloten dat bij een dergelijke omzetting de bestaande tekstbestanden beter in éénkeer in een digitale verzameling gegevens (database) omgezet kondenworden. Het werd debedoeling de uiteindelijke boekuitgave te doen voorafgaan en vergezellendooreen openbaartoegankelijke internetversie. Die openbare versie moet ertoe bijdragen fouten enonvolkomenheden op te sporen. Het JNW is immers nog altijd aan het groeien en verbeteren.Per maandkomen ernog steedshonderdennieuwe trefwoorden bij. Een veelvoud daarvanwordt in diezelfde tijd verbeterd en uitgebreid. Aan de technische kant wordt gewerkt aan eenvlot leesbare en correcte weergave op het scherm van de teksten waarin Latijns schrift vanlinks naar rechts en Joods schrift van rechts naar links loopt en aan het tonen van allegegevens uit het woordenboek (trefwoord met geslacht, meervoud/voltooid deelwoord,uitspraak en klemtoon, vertalingen, verwijzingen en vindplaatsen + de bijbehorendebronnenlijsten en legenda).
2024: Het Vlaams-NederlandseInstituut voor de Nederlandse Taal(INT) bereidt zich eropvoor het digitale JNW in haar woordenboekportaal op te nemen. Dit moet voorkomen dat hetonline-woordenboek technisch veroudert of zelfs (wie heeft het eeuwige leven?) verdwijntmet het wegvallen van de medewerkers/samenstellers.
Het JNW in getallen
Het JNW bevat nu (voorjaar2024)meer96.000 trefwoorden opruim4.400pagina’s inEinsteinwriter. Elk woord is opgenomen op grond van een of meer vindplaatsen(woordenboek, tekst, in enkele gevallen mondeling). In totaal zijnover de200.000vindplaatsen aangegeven. In de verantwoording is een lijst metruim650titels opgenomen(waarbij series en periodiektitels als 1 gelden) vanruim400auteurs.
Karakter van het JNW
Een woordenboek is toch gewoon een woordenboek? Nee, woordenboeken zijn heelverschillend. Richting, kwaliteit en doel verschillen vaak enorm. Ook Jiddischewoordenboeken zijn in de afgelopenvijfhonderdjaar gemaakt met heel verschillendebedoelingen en, dat spreekt vanzelf,vaneen nogal verschillend niveau. Zo warenerwoordenboeken om moeilijke Losjn-koidesj (bijbels en rabbinaal Hebreeuws/Aramees)begrippenin het Jiddischte verklaren, om evangelisten gemakkelijkerjoden te laten bekeren,om boeventaal beter te begrijpen. De meeste Jiddische woordenboeken zijn misschien welgemaakt om Jiddisch-sprekers een andere taal aan te leren: Duits, Pools, modern Hebreeuwsen vooral Engels. In die woordenboeken wordt het Jiddischdikwijlsvrijslordig en achteloosbehandeld.Sinds de opwaardering van het Jiddisch van ‘jargon’tot cultuurtaal eindnegentiende, begin twintigste eeuwzien we interessante ontwikkelingen in de serieuzeJiddische lexicografie, beginnend bij J.M. Lifsjits’Russisch-Jiddische (1869) en Jiddisch-Russische(1876)woordenboeken, met als laatste hoogtepuntenNiborski& Vaisbrot’sJiddisch-Frans woordenboek (2002, 2011)met zijn Engelse vertaling (Beinfeld & Bochner,2013) en navolgers: Jiddisch-Wit-Russisch (Astrawoech 2008) en Jiddisch-Russisch (o.a.Soldatov 2011).Daarnaast vallen op de eentalige woordenboeken(Niborski-Neuberg 1997-2012, Mark & Joffe 1961-1980), A. Roth (2009, 2019)en woordenboeken in de andererichting (drie hoogtepunten: Abelson e.a. 1915, 1924; Sjapiro-Spivak-Sjoelman 1984;Schaechter-Glasser 2016, 2021).In ruim een eeuw is de daarinverzameldewoordenschatgegroeid en de opzet sterk verbeterd, maar in vergelijking met de ons omringende modernetalen is het Jiddisch lexicografisch nog steeds grotendeelsterra incognita. Zo stelde professorAwrohom Nowerszterntijdens een college op5maart 1995:“Onze woordenboeken bevattenzo ́n 15% van de Jiddische woordenschat”.Kortom, er valt nog veel werk te verzetten.
Spelling
Het JNW is een beschrijvend, niet een voorschrijvend woordenboek, met een encyclopedisch karakter. Getrouwheid aan de bron is belangrijker dan de mening van een taalkundige achter zijn/haar schrijftafel. De Jiddische spelling is die van de bronnen enerzijds en de moderne schrijfwijze die in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw is ontwikkeld door Ber Borochow, Zalmen Raizn, het Tsisj”o-schoolsysteem en het Jidisjer Wisnsjaftlecher Institoet (YIVO) anderzijds. De spelling van de bron wordt alleen stilzwijgend aangepast als het een systematische afwijking betreft (zoals de “fonetische” Sovjet-spelling; oudere “Duitse” spelling met “Dehnungs”-ה of (ע. Anders wordt zo mogelijk verwezen naar de huidige correcte vorm.
De Nederlandse spelling is ongewijzigd sinds de start van het JNW (zie b.v. Van Dale 11e druk). Verder zijn leidend o.a. (voor Joodse woorden) Koosjer Nederlands (A’dam 2006) en de 6e druk van de Winkler Prins encyclopedie. Aardrijkskundige namen worden Nederlands gespeld (Parijs, Warschau, Wijsel, Istanboel, Soedan), niet volgens vreemde normen.
Medewerkers aan het JNW
Werkgroep:
Justus van de Kamp, Amsterdam
Eugène van de Kamp, Delft
Mirjam Gutschow, Amsterdam
Eli Kaufman, Amsterdam
David Omar Cohen, Amsterdam
Kyle Fingerhut, Amsterdam
Adviezen: Bart Voorzanger, Amsterdam
Stichting Jiddische Lexicografie Amsterdam
Bestuur:
Nicoline van der Sijs, Utrecht
Marc van Oostendorp, Bilthoven
Tom Verwaijen, Engelen ('s-Hertogenbosch)
Jenny Audring, Den Haag
Albert Ringer, Rotterdam
Steun op afstand
Yitskhok Niborski, Parijs
Raphael Finkel, Lexington (KY)
Leyzer Burko (New York)
Financiële steun digitalisering 1e fase
(onder meer:)
Stichting Collectieve Maror-gelden Nederland 
Stichting Makaria
Stichting Maatschappij tot Nut der Israëlieten in Nederland
Financiële steun digitalisering 2e fase
Stichting Collectieve Maror-gelden Nederland
Stichting Maatschappij tot Nut der Israëlieten in Nederland